Саха Республикатын Айыл5а харыстабылыгар министерствотын уонна CP Бэчээккэ, телевидениенэн уонна радионан биэриилэргэ департаменын тэрийиилэринэн быйыл республика суруналыыстарын десана Yehsa, Орто уонна Аллараа Халыма оройуоннарын ураты харыстанар сирдэринэн сылдьан кэллэ.
Бөлөх састаабыгар „Саха» НКИК вице-президенэ Тарас Тарасов, оператора Семен Васильев, „Саха сирэ» хаһыат фотокорреспондена Виктор Эверстов, Саха информационнай агентствотыттан Галина Мозолевская, „Якутия» xaһыат корреспондена Анастасия Москвитина, Чурапчы „Саҥа олоҕуттан» мин уонна салайаач-чынан CP Айылҕа харыстабылыгар министерствотын маассабай информация средстволарын уонна общественной кытары сибээскэ отделын суруннээччитэ Альбина Сосина баарбыт. Ону тэҥэ биһигини кытары республикабыт инники күөнүгэр сылдьар учуонайдара социологическай наука доктора, АГИКИ проректора Ульяна Алексеевна Винокурова, ХИФУ биолого-географическай факупьтетыттан биологическай наука кандидаттара Борис Николаевич Пестряков, Василий Егорович Колодезников Орто Халыма5а диэри барсыбыттара,
Бу айан, биллэн турар, быйылгы Тулалыыр эйгэ харыстабылын сылын чэрчитинэн былаана киирбитэ. Бэлиэтээн эттэххэ, маннык десант бастакы бачыыма биһирэнэн, өйөбүлү ылан, бэһис сылын ситиһиилээхтик ыытыллар. Сүрүн сыалбыт-сорукпут — айылҕа пааркаларын билиҥҥи туруктарын, ураты харыстанар сирдэри көрөр-истэр инспектордар улэлэрин-хамнастарын, күннэтэ көрсөр кыһалбаларын сырдатыы буолар.
Дьокуускайтан от ыйын 16 күнүгэр, Tөhө да рейспитин хойутатталлар, киэһэ Зырянканы булбуппут.
Уөһээ Халыма
Көтөр аалтан түһээппитин кытары национальнай танастаах, кэрэ аҥардар каравайдаах үөрэ-көтө көрүстүлэр. Самолет атын пассажирдара интэриэһиргээн „кимнээҕи кытта айаннаабыт буоллахпытый?» диэбиттии көрөллөр. Хардарыта эҕэрдэлэһии кэнниттэн сып-сап курдук малбытын-салбытын ылан, Үөһээ Халыматааҕы айылҕа харыстабылын госинспекциятын хонтуоратыгар бардыбыт.
Салайааччылара Инесса Анатольевна Свинобоева улэ хаамыытын кылгастык кэпсээтэ, Альбина Яковлевна десант кыт-тыылаахтарын билиИиннэрдэ.
Хойутаан кэлбит буоламмыт, Зырянканы улаханнык кербетубут. Хонук сирбити-гэр малбытын хаалларан баран, Халыма эбэ кытылыгар киирди-бит. Саха сиэринэн 36353 алаа-дьы уурдубут.
Сарсыныгар сарсыардаттан оройуон дьаһалтатыгар баһылык Александр Михайлович Михайловы, экологическай общественнай сэбиэт чилиэннэрин, инспекция улэһиттэрин, дьону-сэргэни кытары көpcүhүү тэрилиннэ. Манна даҕатан эттэххэ, дьон-сэргэ экологическай культуратын сайыннарар сыаллаах республикабыт 15 улууһугар общественнай сэбиэттэр тэриллибиттэрэ үлэ көдьүүһүн урдэтэрэ саарбах-таммат. Экологическай сэбиэт састаабыгар олох-дьаһах араас эйгэтигэр үлэлиир-хамсыыр дьон киирбиттэр (үөрэҕирии, доруобуйа харыстабыла, культура о,д.а.). Баһылык Александр Михайлович этэринэн, инспек-цияны уонна сэбиэти кытары дьаһалта ыкса үлэлэһэр.
Биллэрин курдук, Үөһээ Халыма экономическай сайдыытыгар чох хостуур, Магадан уобалаһын уонна Чукотскай автономнай уокуругу хааччыйар уонна чох, промышленнай уонна да атын табаары таһар суудуна-лар хампаанньалара олук уурал-лар. КерсуНуугэ кинилэр уонна Халыма ерус урдугэр турар (Магадан уобалаИын диэки) ГЭС тулалыыр ЭЙГЭ5Э сабыды-алларын, оройуоьгн-а ыытыл-лар экологическай хабааннаах улэ, сыбаалка билин-ьги туругун туНунан кэпсэтиилэр ыытылын-нылар.
ДьаНалта дьиэтигэр баар оройуон музейы-гар интэриэИинэй экспонат-тары. кердубут. Музей директора Татьяна Васильевна Гуляева cahap5a хоптолорун, 1951 сыл-лаахха Зырянкаьа булуллубут мамонт ун*уо5ун, а5ыйах ахса-аннаах хотугу> норуотгар — эбэ-эннэр, юкагирдар олохторун-дьаИахтарын кердерер экспо-наттары, сыылынайдар хаарты-скаларын, суруктарын-бичиктэ-рин сиНилии билиИиннэрдэ.
Салгыы 2009 сыллаахха CP Айыл^а харыстабылыгар министерствотын кеметунэн улэбЭ киирбит УеИээ Халыматаабы айыл5а харыстабылын инспекци-ятын дьиэтин таИыттан, Халыма ерус хан-ас салаата ДьаИаактыын (Ясачная) силбэИэр сирдэрит-тэн хас да мотуордаах оьгочонон суурук хоту айангьга турунну-бут. Саамай кыра кээмэйдээх мотуоркаьа тубэстим. Уруулга олорор Андрей Анатольевич Королев — кыра кээмэйдээх суд-ноларга УеИээ Халыматаа5ы инспекторскай учаастак салай-ааччыта интэриэИинэй кэпсээн-ньит буолан биэрдэ. Тиийиэхтээх сирбит — 110 км тэйиччи сытар „Сылгы Ыытар» диэн ресурс-най резерват. Аара „Борода» (урут бу сиргэ олоро сылдьы-быт бытыктаах киИи хос ааты-нан), „Пионерлагерь» (Советскай Союз кэмигэр улэлии турбут лаа5ыр, билигин онно да хаал-батах), „Цирулев» эбэтэр „Саха хомото», „Паутинка» (ерус угус салаа5а арахсар сирэ), „Созонов куеллэрэ» (Андрей Анатольевич а5а кылына аан бастаан дьиэ туппут сирэ), „Березовскай», „Тайшинскай», „Мангазейскай», „Байшевскай» перекаттары (ерус чычаас сйрдэрэ) aaha кеттубут. Кинилэр суудунанан сылдьыы-га угус мэИэйи уескэтэллэр эбит. Кыратык даваны сыыИан аьыйах миэтэрэ туора туттун- да, устар аалын- чаардаатаба ол. Онон билбэт Knhn сатаан сылдьыа суох.
1984 сыллаахха бастаан заказник быһыытынан төрүттэммитэ республикатааҕы суолталар „Сылгы Ыытар» ресурснай резервакка эбиэттэн киэһэ тиийдибит. Сибиэһэй, минньигэс астаах остуол тула олорон, республика үтүөлээх үлэһитэ, айыл5а харыстабылын ветерана, бары холобур оҥостор, ытыктыыр кинигэлэрэ, ураты харыстанар сир старшай госинспектора Михаил Алексеевич Сивцев уонна ураты харыстанар территория госинспектора, 2 сыл тухары, „Сылгы Ыытарга» үлэлээбит Виктор Петрович Данилов үлэлэрин хамнастарын сэһэргээтилэр:
— Биһиги оройуоммутугар үс ураты харыстанар территория баар („Ожегино», „Ясачная» бассейннар, „Сылгы ыытар»). „Сылгы ыытар төрүттэммитэ кэлэр сыл тохсунньутугар оруобуна 30 сыла буолар. Халыма өрус уонна кытылыгар баар ресурснай резерват 1943 с. сиргэ тайаан сытар. Манна баар куел аатцнан „Сылгы Ыытар» диэн буо^бут. Мантан ураты икки резе&ваппыт улахан сири- нэн тайаай сыталлар, Онно баара-cyofjsf’ икки улэ1питтээхпит. Дьин*эр, ирдэбилинэн бу кур¬ду к киэк *:6иргэ элбэх улэИит керуллуехт^зх. О л эрэн, хомой- уох иЬин,j^n-харчы тиийбэти- нэн билигифбаар улэ миэстэтин ессе сарбый&р кутталлаахтар.
Харьйтанар сурун объектарбыт Халыма тайа5а, Россия уоннa республика кыһыл кинигэтигэр киллэрил- либит уу көтөрдөрө, үүнээйилэр о.д.а. Кэтээн көрүү түмүгүнэн эттэххэ, манна көтөр 88 араас керуҥҥэ тохтоон aahap.
Уопбайынан, улэбит сунньунэн территориябытыгар баар бары тыыйар тыыннаа5ы, уунээйини сылтан сыл дьыл кэмнэри- нэи кэтээн керебут, ол кэтээн керуулэрбитйн бэлиэтэнэбит, отчуоттуубут. Кзккэ сылларга хаас, мороду, -тайах, тыатаа5ы уонна куба ордук элбээтэ,
Кэлэн иЬэм кербуккут кур- , дук, ерус кытыллара улаханнык сикгнибиттэр. Кэлинтги кэмн~э ерус эрдэ эстэн харгыстар увскууллэр. Ити Халыматаа^ы ГЭС улэтин кытары сибээстээх буолуон сеп диэн саба5ал ыыбыт,
Бу өр сылларга үлэлээбит идэлэригэр дьин бэриниилээх дьон хас биирдии балык, көтөр, кыыл, үүнээйи көрү кэпсээтэхтэринэ, киhи иhиттэр — истэн олоруох курдук.
Биһиги кэпсэтэр кэммитигэр учуонайдарбыт Борис Николаевич, Василий Егорович манна үүнэн турар тииттэр, үүнээйилэр көруҥнэриттэн научнай боруобалары ыллылар. Кинилэр салгыы улэлэрин сүнньүнэн чинчийиэхтэрэ турдаҕа.
Биһигини сахалыы сайаҕастык көрсүбүт >,Сылгы Ыытар» инспектора Виктор Петрович Даниловка, минньигэс астаах кэрэ аҥаардарга, Ольга Дьячкова махтанан баран, аны Орто Халыма; диэки айаммытын салҕаатыбыт
Наталья ПУХОВА.